اصفهان،شهر کبوترخانه ها(2)

کبوترخانه و کبوترداري در کشورهاي ديگر
 

باتوجه به اسناد و مدارک و بناهاي باقيمانده و همچنين اظهارنظر جهانگردان،علاوه بر اين و برخي کشورهاي آسيايي، در اروپا نيز کبوترداري و به تبع آن برج کبوتر وجود داشته است. سابقه ي کبوترداري در اروپا به قرون وسطا باز مي گردد، که داشتن کبوتر نشانه ي موقعيت اجتماعي خوب، قدرت و ثروت بوده است و اين حق، يعني حق داشتن کبوتر،حقي عام نبوده است و توسط قانون تنها به افراد طبقه اشراف و زمين داران داده مي شده است.
کبوترخانه ها در اروپا در فرم هايي بسيار ساده تر نسبت به کبوترخانه هاي ايران ساخته مي شده اند،با پلان هاي مربعي شکل ساده و دراندازه هاي کوچکتر از کبوترخانه هاي ايران(حدود6 تا 8متر درازا و پهنا) که تنها گنجايش حدوداً 60 تا 70لانه را داشته اند.
تعداد زيادي ازاين کبوترخانه ها در صومعه ها قرارداشته اند و شايد بيشترين مورد مصرف آنها،پرورش کبوترهاي نامه بر بوده است تا استفاده ازکود؛هرچند به اين موضوع نيزبي توجه نبوده اند و اين کبوترخانه ها به صورت روزانه تخليه مي شده اند.
باتوجه به اسناد تاريخيِ موجود گفته مي شود که رومي ها حدود قرن سيزدهم ميلادي کبوترخانه ها را به ديگر کشورهاي اروپايي معرفي کرده اند. لانه هاي کبوتر که در کبوترخانه ها وجود داشته اند، در خرابه هاي مربوط به بناهاي رومي يافت شده است. در شيوه ساخت معرفي شده توسط رومي ها کبوترخانه بايد دور از جنگل و رو به جنوب ساخته مي شد و مصالح مورد استفاده نيز چوب و سنگ و آجر بوده اند.
در قرن شانزدهم ميلادي که زمان اوج استفاده از کبوترخانه بوده است، دولت بر تعداد کبوترهاي يک کبوترخانه، مالک آن و مصالح بکاررفته در آن نظارت داشته است.
همچنين جالب توجه است که تعدادي از برج هاي ديده باني در اروپا که در زمان جنگ هاي قرون وسطا مورد استفاده قرار مي گرفته اند،پس از پايان جنگ و بي استفاده بودن تبديل به کبوترخانه شده اند.
در برخي ايالت هاي فرانسه مانند نورماندي، کبوترخانه ها از چوب و در فرم هاي شکيل و تکامل يافته اي ساخته شده اند. از ديگر مصالح مورد استفاده براي ساخت کبوترخانه مي توان به سنگ اشاره کرد. بعضي ازصومعه هاي قرون وسطاي فرانسه، کبوترخانه هاي سنگيِ بزرگي در زمين هاي اطرافشان داشته اند.
دربريتانيا و فرانسه،دربرخي موارد کبوترخانه ها دقيقاً بر روي ديوارهاي فوقاني انبارهاي علوفه ساخته مي شده اند. موارد نادري نيز ديده شده است که کبوترخانه ها در قسمت هاي فوقاني برج هاي ديده باني ساخته شده اند.به اين گونه از کبوترخانه ها در زبان فرانسه tour-fuie گفته مي شود، که به معني کبوترخانه کوچک است.
در اسکاتلند،کبوترخانه ها به شکل کندوي زنبورعسل بوده اند؛پلان هاي دايره اي شکل که به سمت بالا جمع شده و به يک گنبد ختم مي شوند که گشودگي دايره اي شکلي نيز درسقف آنها وجود دارد.

در اواخر قرن شانزدهم ميلادي کبوترخانه هاي مکعبي جايگزين کبوترخانه هاي استوانه اي شدند.اين کبوترخانه ها پلان مربعي دارند با سقف شيرواني قيراندودشده اي با شيب نسبتاً زياد،کبوترخانه فينون(1) که به فرم چهارگوش ساخته شده، بزرگترين کبوترخانه اسکاتلند است که گنجايش2400 لانه کبوتررا دارد.
با رسيدن به قرن هجدهم ميلادي،فرم کبوترخانه ها نيزپيشرفت زيادي کرد و اين دوران اوج معماري آنها دراروپا بوده است و در زيباترين شکل ها ساخته شده اند.
پس ازآن،نيازبه وجود کبوترخانه ها کم شد. به همين خاطر،ديگر به خاطر مزايايي که داشتند،مورد استفاده قرارنگرفتند،بلکه برخي ازآنها دربعضي مزارع فقط به عنوان ساختمان هاي خاص و زيبايي که جلب نظر مي کردند،همچنان ساخته مي شدند و به حيات خود ادامه مي دادند.
در بلژيک کبوتربيشتر براي مسابقات پرورش داده مي شده است و ساخت کبوترخانه نيز توسط افرادي که مسابقات را برگزار مي کردند،سازمان دهي مي شده است، که اين کبوترخانه ها خصوصيات خاصي داشته اند،نظير درهاي تله اي که اجازه ورود به داخل را مي داده است، ولي کبوتران نمي توانسته اند از آن خارج شوند.
کبوترخانه ها در قرن نوزدهم ميلادي کم کم از رونق افتادند و به فراموشي سپرده شدند.
در خانه هاي اشرافي فرانسه، بلژيک و انگلستان هنوزنمونه هايي از کبوترخانه وجود دارد که بعضي سالم و بعضي نيز مخروبه اند.(2)

وضعيت امروز کبوترخانه هاي اصفهان
 

موضوعي که اکنون مورد سؤال است،اين است که اين کبوترخانه ها درحال حاضربه شکل هستند و اصلاً چه کاربري خاصي دارند؟ يا مي توانند داشته باشند؟ لزوم توجه به آنها چيست؟
آنچه مسلّم است،اين است که کبوترخانه ها امروزه بنا به دلايل متعددي کاربري گذشته خود را ندارند؛اما باتوجه به ويژگي هاي خاص شان مي توانند براي منظورهاي ديگر بکار برده شوند.درشهراصفهان از اين برج ها مي توان به عنوان نشانه و شاخص شهري و جاذبه توريستي استفاده کرد؛ همانطور که در زمان شاه عباس اول نيز از آنها بهره مي جسته اند.برج هاي هزارجريب که در چهارگوشه باغ هاي هزارجريب ساخته شده بودند،داراي کاملترين نوع پلان درانواع کبوترخانه ها هستند و به عنوان نشانه و مظهري براي تفاخر ساخته شده بوده اند. از اين چهار برج درحال حاضر تنها دو برج به جا مانده اند که يکي در جنوب غربي دانشگاه اصفهان و ديگري درامتداد جنوبي خيابان شيخ صدوق اصفهان قرار دارد و خوشبختانه به دليل قرارگيري در شهر مرمت شده اند و مورد بازديد قرارمي گيرند. اين برج ها در دسته برج هاي استوانه اي قرار مي گيرند. در برج شرقي ديواره هاي داخلي و خارجي هردو موج دار هستند واز داخل به شکل هشت استوانه که بر گرد يک استوانه ي داخلي قرار گرفته اند ،به نظر مي رسند.حرکت موجي ديواره ها تا بيشترين حدّ ممکن از ضخامت کاسته و به پايداري برج افزوده است.اين برج ها کاملترين نمونه برج کبوترند که هم ازنظراقتصادي معقول اند، و هم ازنظرمعماري شاهکاربه حساب مي آيند.
دراطراف شهر اصفهان برج هاي شاخص ديگري نيز وجود دارند که آنها نيز شايسته ي توجه و مرمت و بازسازي هستند.در ادامه به نمونه هايي ازاين برج ها اشاره مي شود.

برج کبوترکليسان
 

اين برج که ازنوع برج هاي چندقلو است، ازنظرتعداد استوانه هايي که به هم متصل اند، بسيارقابل توجه است. درحاليکه عموم برج هاي چندقلو از چهار، شش يا حداکثر هشت استوانه تشکيل شده اند، اين برج از دوازده استوانه و دو قسمتِ ابتدايي و انتهايي تشکيل شده،که ازنظر تزئينات و فرم، نمونه شاخص و جالبي است.

برج کبوتر چهاربرج
 

چهاربرج دهي ست ازدهستان گرکن شمالي از شهرستان فلاورجان در چهارده کيلومتري جنوب شرقي اصفهان، که اين روستا دو برج کبوتردارد که يکي سه برابر ديگري است و به اين خاطر اين روستا «چهاربرج» نام گرفته است. اين برج برجي استوانه اي و سه طبقه است با شعاع بسيار زياد.
اين برج ها تنها نمونه هايي از برج هاي پُرشمارو جالب توجه اصفهان هستند که مي توان به آنها پرداخت و مرمت شان کرد.

مؤخره
 

و در پايان همه ي آن چيزي که از اين جستجو بدست مي آيد،حس افسوس هميشگي است ازاينکه همه چيزهاي باشکوه و ميراث هاي بي نظيرمحکوم به مرگ اند؛چراکه روزي که احتياج مان دارند،رهاشان مي کنيم و روزي که ما دلتنگ شان مي شويم، روزي که دلمان مي خواهد آلبوم مان را ورق بزنيم،آنها نيستند و آن وقت،وقتي عکس هامان را نگاه مي کنيم،بايد مراقب باشيم که مبادا گردوخاک نپوساندشان که از ميراث مان همين باقي است و نه سايه اي که درخنکايش لم بدهيم...انگارباورداريم که همه چيزهاي باشکوه دنيا افسانه اند... و اگراينطورنشده اند آنقدر رهاشان مي کنيم تا به جز تصويرسياه و سفيدي از يک خاطره ي کودکي و قصه پريانِ سرظهر،براي خواب کردن کودک گريزپا چيز بيشتري ازشان باقي نماند... دلمان را خوش مي کنيم به افسانه هامان و کاهلانه،بي آنکه حواسمان باشد،دل سپرده ايم به بودنِ ناپايدارمان و خيال مان مي شود جاودانه ايم؛غافل ازاينکه روزي شايد حتي افسانه هم نشويم...
گاهي بايد ببينيم...شايد مهربانانه تر... .

پي‌نوشت‌ها:
 

1-Finvon
2-برگرفته ازويکي پديا،دانشنامه آزاد
 

منابع:
-آذري دميرچي،علاءالدين، 1351، «کبوتر و کبوترخانه هاي اصفهان»، مجله هنر و مردم، سال10، شماره ي115، دوره ي جديد.
-ابن بطوطه، 1361، «سفرنامه (رحله)، ابن بطوطه»،ترجمه ي محمدعلي موحد، تهران، مرکزانتشارات علمي فرهنگي، چاپ سوم.
-اسدي طوسي،ابونصرعلي ابن محمد، 1356،«مجمع الفرس»،به کوشش محمود ميرسياقي،تهران:طهوري.
-اميريگانه،همايون،1384، «يزد نگين کوير»،هنرسراي گويا، تهران.
-باياش،آلن،1374،اصفهان،«مجموعه آثار آبرنگ آلن باياش»،تهران:فرهنگسرا.
-بيزلي،اليزابت(بي تا)،«برج هاي کبوتر اصفهان»،ترجمه ي مهندس کسائيان،آرشيو دفترحفاظت آثارباستاني اصفهان.
-بدره اي،انتشارات خوارزمي،چاپ دوم، تهران،1357.
-بي نام،1332،«فرهنگ جغرافياي ايران»، جلد دهم استان اصفهان،انتشارات دايره جغرافياي ارتش،بهمن.
-بي نام1،آرشيو دفترحفاظتي آثارباستاني ايران،اصفهان.
-بي نام2،«معرفت بعضي امورکه اهل فلاحت را درکارآيد»،به کوشش نجم الدوله
-بي نام3،«کبوترخانه هاي اصفهان»، مجله دانستني ها،سال دوم،شماره45 .
-بي نام4،«علم فلاحت و زراعت»، به کوشش عبدالغفار نجم الدوله،چاپ سنگي
-پتروشفسکي،ايليا پاولويچ1357، «کشاورزي و مناسبات اراضي درايران عهد مغول»،ترجمه ي کريم کشاورز،تهران، انتشارات نيل.
-پوپ آرتور،هنرو معماري ايران.
-پرندگان ايران،انتشارات سازمان حفاظت محيط زيست، دي ماه1354.
-توسلي، محمود، 1322، «ساخت شهر و معماري در اقليم گرم و خشک ايران»، پيوند نو، تهران، 1381.
-جکسون، ابراهم و ويليامز،1357، «سفرنامه ي جکسون(ايران در گذشته و حال)»، ترجمه ي منوچهر ميري و فريدون بدره اي،تهران،خوارزمي.
-حسين شيرزادي،غلامحسين، حسين زاده، عليرضا،«اصفهان شکوه سالها»، انتشارات تنديس، تهران،1380.
-حيدري نبي،داريوش، «کبوترخان»، نظري به کبوترخانه هاي اصفهان زيرنظر آقاي دکترشيرازي.
-دلاواله، پيترو،«سفرنامه پيترو دلاواله»، ترجمه ي دکترشجاع الدين شفا،بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
-دهخدا،علي اکبر،1310،«امثال و حکم»، چاپ مجلسي،انتشارات اميرکبير، چهارجلدي،چاپ ششم،1363.
-ديولافوآ،مادام ژان،1369،«ايران،کلده و شوش»، ترجمه ي محمدعلي فرح وشي، تهران،انتشارات دانشگاه تهران.
-رامپوري،غياث الدين محمدبن جلال الدين شرف الدين،1363، «غياث اللغات»، به کوشش منصورثروت،تهران:اميرکبير.
-ريچاردز،فردريک چارلز،«سفرنامه فرد ريچاردز»، ترجمه ي مهين دخت صبا،بنگاه ترجمه و نشرکتاب، تهران، 1343.
-شاردن، ژان، «سفرنامه ي شواليه شاردن فرانسوي،(قسمت شهراصفهان)»، ترجمه ي حسين عريضي، چاپخانه راه نجات، اصفهان، 1330.
-شيل،ليدي مري،«خاطرات ليدي شيل»، ترجمه ي حسين ابوترابيان،نشرنو، 1368.
-عادلي،حجت الله، 1359، «مهندسي زلزله»، جلد اول،انتشارات دانشگاه تهران.
-عرفان رضا،عباس بهشتيان، «آثار باستاني گمنام (کبوترخانه هاي اصفهان)»، نشريه شماره4،اداره ي کلّ اطلاعات و جهانگردي استان اصفهان.
-فتحي حسن، «ساختمان سازي با مردم»، ترجمه ي علي اشرفي تهران، دانشگاه هنر، 1382.
-فرهادي، مرتضي، 1369، «نامه ي کمره»،ج2،تهران:اميرکبير.
-کرزن،جرج ناتانيل،1367،«ايران و قضيه ايران»،ترجمه ي غلامعلي وحيد مازندراني،چاپ سوم،تهران: شرکت انتشارات علمي و فرهنگي.
-کمپفر، انگلبرت،1360، «سفرنامه ي کمپفر»، ترجمه ي کيکاووس جهانگيري، چاپ سوم، تهران: انتشارات خوارزمي.
-محمد صادقي فسايي،عباس،1375، «کويردرتصوير»، تهران:انتشارات نگار.
-محموديان،سيد محمد،چيت ساز، علي، 1379،«برج هاي کبوتراصفهان»، نشرگل ها،اصفهان.
-مستوفي حمدالله،1362،«نزهه القلوب». به تصحيح و کوشش گاي سيراغ،تهران: پرتو واقعه.
-معين، فرهنگ لغت فارسي معين.
-بختيار،رضانور،«کنارهر رودي گام زدم، آن رود زاينده رود شد»،انتشارات زرين و سيمين، تهران، 1380.
-ويلز،1368، «ايران در يک قرن پيش(سفرنامه ي دکترويلز)»،ترجمه ي غلامحسين قراگوزلو،انتشارات تهران: اقبال.
-هادي زاده کاخکي،سعيد، 1385، «کبوترخانه درايران»، ازمجموعه ي «از ايران چه مي دانيم؟»،تهران: دفتر پژوهش هاي فرهنگي.
-هنرفر،لطف الله، 1344، «گنجينه ي آثار تاريخي اصفهان»،اصفهان.
-هولستر،ارنست،1351،«ايران در 113سال پيش،بخش اصفهان»، ترجمه ي محمد عاصمي،انتشارات فرهنگ و هنر مرکزمردم شناسي ايران.
نشريه دانش نما ،شماره 162-161.